De graven van het Hollandse Huis - Heersers van Fresia, 694-962

Heersers van Fresia, 694-962

Gerulf I

Inhoud van deze pagina

Genealogie/oorkonden/numismatiek
Primaire bron
Gerulf I in de Egmondse bronnen
Secundaire bronnen
Noten

1. Genealogie/oorkonden/numismatiek

Geboren : onbekend;
Overleden : Corbie, Noord-Frankrijk;
Zoon van : onbekend;
Trouwt : onbekend;
Kinderen : onbekend.
Genoemd in oorkonden : onbekend;
Gegeven oorkonden : onbekend.
Muntslag : onbekend.

2. Primaire bronnen

Prudentii Trecensis Annales :
« 837.
Imperator autem post natalitiae celebratis solemnia, purificatione (a1) beatae semper virginis Mariae episcoporum conventum in Aquis habuit, in quo de sanctis Dei ecclesiis plurimum tractatum est, et quid cuique ordine proprio conveniret, patefactum atque descriptum est. Epistola etiam ab eodem venerabilium episcoporum conventu ad Pippinum directa est, in qua eum salutis suae magnopere monuerunt, et insuper, ut memor moris progenitorum suorum, praecipue piisimi genitoris sui, res ecclesiarum Dei pridem a suis invasas atque direptas integritati earum restitueret, ne tali etiam occasione divinam contra se iracundiam ardentius incitaret. Qui tantorum patrum assensus consilio, cuncta restituit, ac singulis ecclesiis easdem rest scriptionibus annulo suo roboratis propria resignavit. Igitur imperator, disposita Frisiae Maritimaeque (a2) custodia, mense Maio ad Theodonis villam veniens et annualia dona recipiens, iter suum Romam defensionis sanctae Romanae ecclesiae atque orationis gratia indixit, directis interim ad Lotharium legatis, monentibus ut eum paterna reverentia susciperet, atque itineris apparatum decenter opportuneque procuraret. Ea tempestate Nordmanni (a3) irruptione solita Frisiam inruentes, in insula Walacria (a4) dicitur nostros imparatos agressi, multos trucidaverunt, plures depraedati sunt; et aliquamdiu inibi commorantes, censu prout libuit exacto, ad Dorestadum eadem furia pervenerunt, et tributa similiter exegerunt. Quibus imperator auditis, praetermisso memorato itinere, ad Noviomagum castrum, vicinum Dorestado, properare non distulit; cuius adventu Nordmanni audito, continuo recesserunt. Imperator vero generali conventu habito, publice cum his quaestionem habuit, quos principes ad eamdem custodiam delegaverat. Qua discussione patuit, partim impossibilitate, partim quorumdam inobedientia eos inimicis non potuisse resistere; unde et ad comprimendam Frisionum inobedientiam strenui abbates ac comites directi sunt, et ut deinceps illorum incursionibus facilius obsisti queat, classis quaquaversus diligentius parari iussa est. Lotharius autem clusas in Alipibus muris firmissimis artari praecepit. Et Lantbertus, fautorum Lotharii maximus, et Hugo, sover illius, defunctus est. Interea Brittones quadam insolentia moti, rebellare conati sunt; quorum motus imperator directa expeditione cito compressit, redditaque nostris terra et datis obsidibus, fideles sese polliciti sunt permansuros. Post haec adveniente atque annuente Ludoico et missis Pippini, omnique populo qui praesentes in Aquis palatio adesse iussi fuerant, dedit filio suo Carolo maximam Belgarum partem, id est a mari per fines Saxoniae usque ad fines Ribuariorum totam Frisiam, et per (a5) fines Ribuariorum comitates Moilla (a6), Batua, Hammelant, Mosagao; deinde vero quidquid inter Mosam en Sequanam usque ad Burgundiam una cum Viridunense consistit, et de (a7) Burgundia Tullemsem, Odornensem (a8), Bedensem (a9) Blesinsem (a10), Pertinsem (a11), utrosque Barrenses (a12), Brionensem (a13), Tricassinum, Altiodrensem, Senonicum, Wastinensem (a14), Milidunensem (a15), Stampensem, Castrinsem, Parisiacum, et deinde per Sequanam usque im mare oceanum, et per idem mare usque ad Frisiam; omnes videlicet episcopatus, abbatias, comitatus, fiscos, et omnia intra praedictos fines consistentia cum omnibus ad se pertinentibus, in quacumque regione consistant : sicque iubente imperatore, in sui praesentia episcopi, abbates, comites et vassalli dominici in memoratis locis beneficia habentes, Carolo se commendaverunt, et fidelitatem sacremento firmaverunt. » (1)
Noten :
a1. Hic conventus anno superiori habitus est, nec die purificationis beatae virginis, sed sexta die Februarii, ut demonstrant verba, quibus inchoatur: Cum convenissemus episcopi … Aquisgrani palatii in secretario basilicae sanctae genitricis Dei Mariae, quod dicitur Lateranis, anoo incarnationis domini nostri Iesu Christi 836. indict. 14. anno vero imperii praedictu Caesaris 23, 8. scilicet Iduum mensis Februarii. Bouquet.
a2. Frisiae Maritimaeque h. e. Frisiae et Seelandiae, eodem modo quo in chartis medii aevi haud raro, Campania et Maritima me legisse memini, non quod Seelandia a Frisia, et Maritima a Campania Romana prorsus diversae, sed quod earum partes fuerint.
a3. Nordmanni usque continuo recesserunt] ex nostris decerpta in chronico de gestis Normannorum in Francia, quod infra sequetur.
a4. Walchern in Seelandia.
a5. per fines id est inde a finibus; comitatus enim iam nominandi Frisae et Austrasiae partes, et ad fines Ribuariorum siti erant.
a6. comitatus Moilla ad Vahalum in cinfinibus Frisiae et Ribuariae ponendus, ubi inter Noviomagus et Schenkenschantz hodique vicus Millingen occurrit; pagi Batua, Hammolant et Mosagao satis noti.
a7. de ut supra per, idem ac inde a; nam omnes pagi iam recensendi extra Burgundiam eiusque in confinibus collocati erant.
a8. ad fontes Odornae sivi Ornae, quae infra Vitry-le-Français Matronam influit, Pays d'Ornois.
a9. pagus hic inter Tullensem et Blesensem in Bassiniaco situs fuerit; nam vocem ab imperito quodam intrusam esse, statui nequit, quod eam et Nithardus 1. I. c. 6. agnoscit.
a10. inter Odornensem et Barrensem, ad fluvium Bloise qui Matronam influit, in quo e. g. Blezy, Blaize-le-Chateau, Blezy-au-Bois; pagi eius pars inferior adhuc saeculo proxime elapso Pays Blesois audiebat.
a11. ad Matronem, in quo e. g. Pertes infra S. Dizier, et Pontion.
a12. in quibus Bar-sur-Seine et Bar-sur-Aube.
a13. circa Brienne, Troyes, Auxerre, Sens.
a14. le Gastinois; quod postea et pagum Milidunensem complectebatur; pagus inter Aurelianensem, Autissiodorensem, Senonicum, Milidunensem et Stampensem situs erat.
a15. circa Melun, Etampes, Chartes, Paris.
N.B. : Groot Noormannenbericht, maar geen Gerulf.

3. Gerulf I in de Egmondse bronnen

Annales Egmondenses :
Ontbreekt.
Chronicon Egmundenses :
Ontbreekt.

4. Secundaire bronnen

Untersuchungen, 1921 (2)
« Die Geschichte der später in der Grafschaft Holland vereinigten Gebiete beginnt in der Normannenzeit, und mit den Kämpfen gegen die Normannen ist das Emporkommen des holländischen Grafenhauses oft in Verbindung gebracht worden. Doch muß gleich die erste Nachricht, die wir über diese Dinge besigen : daß Thietbold und Gerolf im Kampfe gegen die Normannen gefallen seien, verworfen werden (b1).
Allerdings ist ein in Mittelfriesland begüterter Vasall Ludwigs des Prommen namens Gerulf durch ein Diplom vom 8. Juli 839 bezeugt (b2). Aber dieser Gerulf ist nicht gegen die Normannen gefallen, sondern spätestens 856 in das Kloster Korvey eingetreten und als Mönch daselbst gestorben. Das Diplom Ludwigs des Frommen ist durch ihn in das Archiv de Klosters Korvey gelangt (b3).
Es ist wahrscheinlich, aber nicht erweislich, daß dieser ältere Gerulf ein Vorfahr der comites Fresonum Gerulfus et Gardulfus war, die 885 unter dem Normannenherzog Gottfried walteten (b4). Jedenfalls ist der jüngere Gerulf der Empfänger des Diplomes König Arnulfs vom 4. August 889 OB I 21.

b1. Im Anschluß an die Zerstörung Utrechts durch die Normannen im Jahre 857 berichtet Beka (ed. Buchelius S. 28) :
His itaque gestis Dani cum Nordtmannis omnes Hollandiae populos nimis acriter affligentes devenerunt ad Kenemariam, ubi sancti confessoris Adelberti dilapidaverunt ecclesiam, beatum Ieronem presbyterum in Noertich ut traditur capite truncantes et castrum Aurindulii quondam regis prope Voerburch, Vorenburg destruentes. Hollandenses autem incolae prendiderunt econtra confestim arma bellica committentes in diversis pagis multa praelia; sed Dani deo permittente praevalentes Thietboldum et Gerolfum egegrios equites cum infinitis Hollandinis cruenter necaveruut ac mulieres cum parvulis captivas ad exteras partes et provincias abduxerunt.
Die Zerstörung der Adalbertskirche und die Ermordung des Priesters Iero zu Noordwijk kann nach unseren früheren Ergebnissen ohne weiteres ins Gebiet der Fabel verwiesen werden, und auch daß das castrurn Aurindulii regis, d. h. Forum Hadriani, den Normannen zum Opfer gefallen sei, ist sicherlich nichts als eine gelehrte Spekulation Bekas, dessen Phantasie ja auch sonst durch das römische Altertum lebhaft angeregt worden ist. (Vgl. Coster, De Kroniek van Johannes de Beka, S. 281 f.).
Unter diesen Umständen verliert die Nachricht über Thietbold und Gerolf jeden Anspruch auf Glaubwürdigkelt, Vielmehr muß der ganze holländische Normanneneinfall von 857 aus der Uberlieferung gestrichen werden. Mit enigem Vorbehalt hat über ihn Van Bolhuis, De Noormannen in Nederland (1834) S. 111f., bestimmter W. Vogel, Die Normannen und das fränkische Reich (1906) S. 159f. berichtet.
b2. Wilmans, Kaiserurkunden der Provinz Westfalen I, S. 65 Nr. 20 = Böhrner-Mühlbacher, Regesta imperii 997.
b3. Vgl. Wilmans a. a. O. S. 66 f.
b4. Vgl. Reginonis Chronicon ed. Kurze S. 123 und H. Jäkel, Die Grafen von Mittelfriesland S. 47 f.
Nijhoffs Geschiedenislexicon, 1981 :
« Gerulf I, graaf van Friesland, stamvader (?) van het Hollandse Huis. Vermeld 833; kreeg 8.7.839 als vazal van Lodewijk de Vrome goederen in Westergo; 856 monnik in de abdij Corvey, waar hij stierf » (3).
Genealogie van de graven van Holland, 1954 :
Niets.
Biographisch woordenboek der Nederlanden :
Niets.
Algemene geschiedenis der Nederlanden 1981 :
Niets.
Algemene geschiedenis der Nederlanden 1949 :
Niets.
Opgravingen in Egmond, 1984 :
« In een verdrag van 839 is sprake van het “ducatus Frisiae usque Mosam”. Aan het hoofd ervan stond een “dux”, een boven de plaatselijke graven gestelde functionaris die vooral met de kustverdediging was belast. » (4).
Commentaar :
De Westergo is het gebied ten westen van Atrecht (Frans Arras) en Rijsel (Frans Lille) en niet de Westergo in Friesland die pas in de twaalfde eeuw ontstaat; de abdij van Corbeia is Corbie in Frankrijk en niet Corvey in Duitsland. Bij de rijksverdeling in 839 wordt het hertogdom Frisia tot aan de Maas genoemd tussen het rijk van de Saksen (bij Boulogne), het graafschap Hamarland (Henegouwen) en het graafschap van de Bataven (Béthune) (5); het gaat deel uitmaken van het rijk van Karel de Kale, koning van West-Francia, en het kan dus niet in of bij Holland hebben gelegen; Gerulf wordt daarbij niet genoemd. In 841 vernielen de Normanni het land tot aan Atrecht (Frans Arras), waar de monniken van schrik vluchten met de relieken van St. Vaast door Frisia naar Engeland (6); ze nemen natuurlijk de kortste weg van Atrecht naar Engeland en reizen niet via Leeuwarden. Met betrekking tot deze periode is er met een wel heel groot woord gesproken over « de opkomst van de Gerulfingen » (7).
Frieslands oudheid, 2000 :
« Er bestaan aanwijzingen dat de voorvaderen van de Hollandse graven in de mannelijke lijn afkomstig waren uit de kuststreken tussen Vlie en Eems. Hier blijkt althans de in 885 samen met Gerulf optredende graaf Gardulf gegoed te zijn, terwijl hier eerder een graaf Gerulf zowel als Diederik uit de bronnen naar voren treden, dan aan gene zijde van het Vlie.
In het archief van het klooster Corvey aan de Weser is een oorkonde bewaard gebleven, volgens welke Lodewijk de Vrome in het jaar 839 ‘onze getrouwe Gerulf’ in het bezit herstelt van ‘zekere goederen uit ons bezit’ die voornoemde Gerulf enige jaren tevoren van de keizer in leen had ontvangen, maar vervolgens ‘aan de koninklijke fiscus waren teruggegeven’. Deze goederen waren Gerulf weer ontnomen, omdat de keizer hem nalatigheid had verweten tijdens het ontstaan van ongeregeldheden in zijn graafschap. De Gerulf teruggegeven bezittingen, gelegen in ducatu Frisiae, in pago Westrachia, in villa Cammingehunderi en in de daaromheen gelegen villae.
Van der Meer heeft de villa Camminghehunderi weten op te sporen in de naaste omgeving van het voormalige klooster Anjum bij Berlikum in Manaldumadeel. In enige 16e-eeuwse archiefstukken trof hij onder de Anjumer kloosterbezittingen twee dicht bij elkaar gelegen boerderijen aan, de ene geheten ‘Kamminga’, de andere ‘De Honderd’. Wilmans heeft in zijn uitgave van de oorkonde uit 839 – een origineel –deze Gerulf menen te mogen vereenzelvigen met de monnik Geroldus die te Corvey intrad onder het bewind van abt Warin (826-856) en in 876 aldaar overleed. Zijn uitvoerig grafschrift bleef bewaard, waaruit Gerolds voorname afkomst blijkt: ‘eenmaal vermaard wegen aanhankelijkheid aan zijn koning’.
Volgens de registers van Corvey schonk Gerold het klooster een zilveren kruis met een gewicht van twaalf pond en een grote hoeveelheid boeken. Voorts ‘al wat hij aan erfgoed had in Gudulma en in Erpeshusen en op enige andere plaats’. Met Gudulma wordt Gudelheim bij Höxter bedoeld, terwijl ook Erpeshusen zo ver niet van Corvey ligt. Het bezit in Westergo zou dan onder de ‘erfenissen elders’ moeten vallen, maar wij zijn er nog niet zo zeker van of de diaken Gerold wel ‘onze getrouwe Gerulfus’ uit de oorkonde van 839 is geweest. Aangezien Geroldus volgens de door Wilmans aangehaalde 12e-eeuwse schenkingsregisters al wat hij bezat aan Corvey overdroeg, zou hij geen nakomelingen hebben gehad en derhalve niet de voorzaat geweest kunnen zijn van Gerulf, de Friese graaf die zo’n belangrijke rol had gespeeld bij de samenzwering tegen de Deen Godfried en de op deze Noorman te Spijk bij Lobith in 885 gepleegde moord. De aanwezigheid van de koningsoorkonde uit het jaar 839 in het archief van Corvey kan bezwaarlijk anders worden verklaard dan als bezitstitel bij de overdracht van het onderhavige bezit door graaf Gerulf. Het zullen echter niet al zijn goederen geweest zijn en hij behoeft evenmin in het klooster te zijn ingetreden, zoals ons dit wèl van de geletterde Geroldus wordt verteld, die ook nog zijn kostbare boekerij inbracht. Het is wel opmerkelijk dat Corvey in dit gedeelte van de Friese kuststreken zoveel goederen verwierf, want het was bij uitstek een Saksisch klooster, het oudste van Westfalen, door toedoen van Lodewijk de Vrome gesticht en bij de Saksische adel zowel als het Saksische koningshuis hoog in aanzien. De relieken van de Siciliaanse heilige St. Vitus had het klooster in het jaar 836 ten geschenke gekregen van abt Hilduin van St. Denis en waren plechtig naar het nieuwe klooster aan de Wezer overgebracht. De Ottonen schreven het aan de voorspraak van deze heilige toe, dat het keizerschap in hun dagen van Frankrijk naar Duitsland was overgebracht. » (8).
Vlaanderen :
« Boudewijn I de IJzeren (of: met de IJzeren Arm), †879; gouwgraaf in het Westfrankische Rijk onder koning Karel de Kale, huwde na schaking (862) en verzoening diens dochter Judith. Verwierf het beheer over verschillende gouwen tussen Schelde en Noordzee en legde daardoor de grondslag voor het latere graafschap Vlaanderen; wist zich met succes te verdedigen tegen de eerste invallen van de Noormannen. » (9).

Vervolg

Noten

1. Prudentii Trecensis Annales, MGH, Scriptores, in folio, I, p. 430-431. Altiodorensi, bij fontanelle ten zuidwesten van Auxerre.

2. Untersuchungen zur nordniederländischen Geschichte des 10. bis 13. Jahrhunderts. Zweiter Teil / O. Oppermann. –Utrecht : A. Oosthoek, 1921. – p. 1-2.

3. Nijhoffs Geschiedenislexicon. Nederland en België / samengesteld door H.W.J. Volmuller in samenwerking met de redactie van De Grote Oosthoek. - ’s-Gravenhage, Antwerpen : Martinus Nijhoff, 1981. - 655 p. - p. 218-219, zonder bronopgave, de gegevens ontbreken geheel in het Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, in de Winkler-Prins encyclopedie, in de Franken in Nederland, in de Middeleeuwse geschiedenis der Nederlanden zowel als in De ware kijk op,….
Corbie aan de Somme in Frankrijk, waar Anscharius in de negende eeuw werkte, is een erg oude abdij : « Het scriptorum van Corbie werd ten anderen in de tweede helft van de 7de eeuw door monniken van Luxeuil gesticht » (Grondbegrippen van de paleografie der Middeleeuwen / Dr. E. Strubbe, gewoon Hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Gent. Deel I: Tekst. - Tweede herziene uitgave. - Brussel, Gent, Leuven : E.Story Wetenschappelijk Uitgeverij en Boekhandel pvba, 1961. - 129 p. - p. 85).

4. Opgravingen in Egmond, t.a.p., p. 13. Bron : « Blok, (1979), p. 87 ». Aldaar : « Het is inderdaad moeilijk denkbaar, dat in onze streken niet dezelfde maatregelen getroffen zouden zijn als in Vlaanderen, tenzij er al vroeger in voorzien was. Nu gaat Niermeijer inderdaad verder en veronderstelt dat de oorsprong veel vroeger ligt en wel bij het militaire commando over de homines franci die door Pippijn II in het rivierengebied waren neergezet; hij beperkt deze ducatus dan ook tot het rivierengebied. Daar staat tegenover, dat in de Lex Frisionum ook over een dux gesproken wordt, dat in de rijksverdeling van 839 een bepaling staat over ducatum Fresiae usque Mosam, dat de kroniek van Regino op het jaar 809 een dux qui Fresiam providebat vermeldt en tenslotte, dat in een diploma van Lodewijk de Vrome uit het jaar 839 wordt gesproken over een plaats in Westergo in ducatu Frisiae. Vooral de rijksindeling van 839, die door zijn vermelding ‘tot aan de Maas’ impliciet heel het kustgebied vanaf Vlaanderen tot de ducatus rekent, en de oorkonde van Lodewijk de Vrome wegen mijns inziens zwaar. Als hier al in de eerste helft van de 9de eeuw een markgraafschap is geweest, dan moet het wel het gehele oude Friese koninkrijk omvat hebben. ». Conclusie (p. 88) : « Men ziet, we komen er op grond van deze bronnen alleen niet uit. Zeker is, dat het ernstig bedreigde kustgebied als het ware vroeg om een krachtig militair commando, een markgraaf; zeker is ook dat dit in Vlaanderen en zuidelijker bestaan heeft, waarschijnlijk is dus, dat ook Friesland zo een instelling heeft gekend; zeker is verder, dat ca. 839 sprake is van een ducatus Frisiae en dat Lodewijk de Vrome er dan nog volledig gezag heeft en het dus geen ‘Noormannenheerschappij’ is; zeker is tenslotte ook dat veel later, ca. 1000, in onze streken een hoge functionaris optreedt, die dux of prefect genoemd wordt, maar wiens ambtsgebied wij niet kunnen omgrenzen. Het is echter niet te bewijzen, dat er een direct verband tussen de ducatus uit 839 en de prefect uit ca. 1000 bestaat. ». En zo gaat het ’t hele boek door. Maar geen Gerulf.

5. Prudentii Trecensis Annales, MGH, Scriptores, in folio, 1, p. 434 en Annales Bertiniani, uitgave Grat, p. 31, aangehaald in : De ware kijk op…, deel 2, p. 282.

6. Annales Bertiniani, uitgave Grat, p. 32, aangehaald in : De ware kijk op…, deel 2, p. 284.

7. Geschiedenis van Holland tot 1572 / onder redactie van Thimo de Nijs en Eelco Beukers. - Hilversum : Verloren, 2002. - 323 p. - p. 67-68. De opvolgers van de ‘Gerulfingen’ moeten we dan waarschijnlijk de ‘Dirkolingen’ gaan noemen.

8. Frieslands oudheid / H. Halbertsma, bezorgd door E.H.P. Cordfunke en H. Sarfatij. - Utrecht : Uitgeverij Matrijs, 2000. - 406 p. - p. 185. Bronnen : « Die Kaizerurkunden der Provinz Westfalen, ed. Wilmans I, Die Urkunden des Karolingischen Zeitalters (1867), nr. 20. Waller Zeper, ‘Cammingehunderi’ (1918) 148ss, heeft de mogelijkheid geopperd dat Gerulf was gestraft omdat hij te kort geschoten was bij de afweer van de Noormannen. In dit verband wees hij op de besprekingen, gevoerd op een samenkomst door Lodewijk de Vrome in 837 te Nijmegen belegd. Volgens de Annales Bertiani, p. 14 hadden de Friezen zich onwillig betoond bij de bescherming van het rijk tijdens de invallen van de Nordmanniin hetzelfde jaar : ‘daarom zijn tot het onderdrukken van ongehoorzaamheid van de Friezen strenge abten en graven gevonden’. Jaekel (1895) 33 ss, veronderstelt dat Gerulf de zijde van Lotharius gekozen had tegen de keizer en om deze reden in 834 uit zijn ambt was ontzet onder verbeurdverklaring van zijn bezittingen. De bewoordingen van het stuk kunnen echter ook duiden op woelingen in het graafschap zelf, in welk verband tevens de zendingsreis van St. Odulf in opdracht van bisschop Frederik (ca. 834-838 zou kunnen worden betrokken. Van der Meer, ‘Opnij de âlde fraech’ (1972) 127 ss. Vgl. tevens Schuur, ‘Een vergeten aspect van een oud probleem’ (1976) 31 ss; Idem, Leeuwarden (1979) 79 ss. Gosses, ‘De vorming van het graafschap Holland’, in : Verspreide Geschriften (1949) 239 ss. Kok, Enige patrocinia (1958) 84-85. »
Er wordt geprobeerd om met boerderijnamen uit de zestiende eeuw iets te willen bewijzen voor de achtste eeuw.
Albert Delahaye geeft het volgende commentaar : « Cammingahunderi, uit de lijst van 870 [plaatsnamen van het bisdom Traiectum=Tournehem], bestaat vermoedelijk uit twee aan elkaar geplakte plaatsnamen, Camminga is dan één van de twee Champigneulles op resp. 3 en 5 km zuidwest van Montrieul, of Capinghem op 7 km west van Rijsel », en : « Hunderi, uit de lijst van 870, is Hordain op 11 km noordoost van Kamerijk. », De ware kijk op…, deel 2, t.a.p., p. 492 en 501.